Η λύρα είναι μουσικό όργανο Ευρωπαικής και όχι Ανατολικής προέλευσης όπως πολλοί θεωρούν και πρωτοεμφανίστηκε στο Βυζάντιο. Είναι αχλαδόσχημη, εκτός της Ποντιακής λύρας (κεμεντζές) που είναι φιαλόσχημη. Τα βασικά μέρη της είναι το σκάφος, το καπάκι και η γλώσσα και τα υποστηριχτηκά μέρη είναι τα κλειδιά (που επιτρέπουν τη χόρδηση), η γέφυρα (ή καβαλάρης), η ψυχή (στύλος), ο χορδοκράτης (ή χορδοδέτης)  και το χτένι (ή ‘’πάνω καβαλάρης’’), ο οποίος μαζί με τον ‘’κάτω καβαλάρη’’ καθορίζει το ενεργές μήκος της χορδής.

Πολίτικη και Ποντιακή Λύρα

Εξέλιξη της Λύρας

Εξέλιξη της Λύρας

Οι πρώτες λύρες εμφανίστηκαν χωρίς γλώσσα και με αρνητική κλίση του μπράτσου, έτσι ώστε οι χορδές (ή κόρντες) να ‘’τρέχουν’’ παράλληλα με την επιφάνεια του οργάνου. Επίσης, δεν είχαν χορδοδέτη, έτσι οι χορδές κρατιόντουσαν από το ‘’κότσι’’ του οργάνου με διάφορους τρόπους. Μεταγενέστερα και συγκεκριμένα την εποχή του Μεσοπολέμου, προστέθηκαν η γλώσσα και ο χορδοδέτης (στα πρότυπα του βιολιού) και κατέστησαν το παίξιμο ευκολότερο για τους μουσικούς.

Η εξέλιξη της λύρας με το πέρασμα του χρόνου

Η λύρα παιζόταν αρχικά κυρίως μόνη της, συνοδευόμενη από τα κουδούνια της. Εν συνεχεία, στην Κρήτη και στα Δωδεκάνησα συνοδευόταν από το νταούλι, το τουμπί και μεταγενέστερα από το νησιώτικο λαούτο. Στη Θράκη συνοδευόταν από το νταούλι και στη Μακεδονία από τον νταχαρέ (μεγάλο ντέφι χωρίς ζίλιες).

Οι κατασκευές της λύρας γίνονταν συνήθως απ’ τους οργανοπαίχτες και οι πρώτοι επώνυμοι κατασκευαστές, εμφανίστηκαν στην Κρήτη με τον Παπαδάκη (καρεκλάς) και μεταγενέστερα με το Σταγάκη. Στη Θράκη ο πρώτος επώνυμος κατασκευαστής ήταν ο Στρίγκος.

Τα κύρια υλικά κατασκευής είναι:
Για το σκάφος: μουριά, καρυδιά, σφένδαμος, αγριαχλαδιά, ασκέλινος (αγριόκεδρος).
Για το καπάκι: έλατο, κέδρος Λιβάνου(κατράνι), κυπαρίσσι.
Οι χορδές μπορεί να είναι είτε εντέρινες είτε μεταλλικές.

Το χόρδισμα γίνεται κατά πέμπτες π.χ. λα ρε σολ, εκτός της ποντιακής που χορδίζεται με διαφορά τετάρτης και της πολίτικης, που χορδίζεται με διαφορά πέμπτης και τετάρτης.

Οι τόνοι αλλάζονται στις χορδές με το νύχι, εκτός του κεμετζέ που πατώνται, όπως στην οικογένεια του βιολιού και στα νυκτά όργανα. Ο ήχος παράγεται ως ακολούθως: Η δόνηση της χορδής δημιουργείται με την τριβή των τριχών του δοξαριού, επάνω της. Μεταφέρεται στη γέφυρα, οδηγείται από την ψυχή στο σκάφος δημιουργώντας ήχο, ο οποίος πάλλει το καπάκι και εν συνεχεία εξέρχεται διαμέσου των ματιών.

Ο ήχος που παράγεται από τις λύρες που διαθέτουν μικρότερα σκάφη είναι οξύς και διαχυτικός, σε αντίθεση με αυτές με μεγαλύτερα σκάφη, που δίνουν πλουσιότερο σε αρμονικές, ‘’βαρύτερο’’ και ‘’βαθύτερο’’ ήχο. Σήμερα τα μικρότερα όργανα συναντώνται στα Δωδεκάνησα και τα μεγαλύτερα στην Κρήτη, στη Δράμα, στη Θράκη και στη Λήμνο. Επίσης στα Δωδεκάνησα, το δοξάρι είναι ιδιόμορφο, κοντύτερο και συνήθως φέρει κουδούνια (αλλιώς γερακοκούδουνα).

Λύρα Καρπάθου, Θράκης και Κρητική

Η λύρα, όπου κι αν αυτή παίζεται, είναι αναμφισβήτητα ένα όργανο άρρηκτα συνδεδεμένο με αρχέγονους χρόνους.  Αποτελεί τον πρόγονο των σημερινών τοξωτών οργάνων και διατηρεί κυρίαρχη θέση στην ιστορία της ελληνικής μουσικής.